یکی از رخدادها و پیش آمدهای مهم فرهنگی- طبیعی در زندگی هزارهها چله است. چله در تقویم هزارهها از جایگاه مهم و ویژه برخوردار است. چله در واقع از واژه چهل گرفته شده است. عدد چهل از دیر باز نزد هزارهها بسان سایر اقوام، هم به لحاظ عقیدتی و هم از جهت حساب نجومی و اختر شناسی به نحوی مقبولیت و اهمیت یافتهاند. در فرهنگ و تقویم هزارهها دو نوع چله وجود دارد که یکی بنام چله تابستان و دیگری بنام چله زمستان یاد میگردد و چله زمستان نیز به دو نوع یعنی چله بزرگ و چله کوچک تقسیم شده است.
چله تابستان
چله تابستان از اول ماه سرطان آغاز و به مدت چهل شبانه روز ادامه مییابد. در اختر شناسی، در اول ماه سرطان نیم کره شمالی بیشتر از هر زمان دیگر بهسوی خورشید متمایل است و به طبع آن خورشید با زاویهای تقریبن عمود بر این بخش از زمین میتابد و در نتیجه آن روزها طولانی وگرم و شبها کوتاه میباشند. در علوم جغرافیا و اختر شناسی به پدیده چله تابستان انقلاب تابستانی نیز میگویند. خورشید در این هنگام بهگونه عمودی بر مدار سرطان زمین و نیم کره شمالی میتابد.
با ختم فصل بهار و با سپری شدن آخرین روز فصل بهار و با تاریک شدن هوا، در مناطق هزاره نشین مردم با اشتیاق وصف ناپذیر به آسمان چشم میدوزند تا جلوه نمایی و ظاهر شدن میچید یا همان ستاره پروین را تماشا کنند. ستاره پروین یا به اصطلاح مردم هزاره میچید در اولین شب تابستان در آسمان ظاهر میشوند. میچید یا ستاره پروین در فرهنگ و حساب نجومی هزارهها جایگاه خاص دارد. با ظهور و دیده شدن میچید هزارهها ترانه و سرود خوشحالی نواخته و با برپایی خیرات و مجالس خوشی و شادمانی به استقبال چله تابستان میرود. چله تابستان در میان هزارههای روستا نشین با اهمیت تر از چله زمستان است چرا که با شروع چله تابستان و آغاز فصل تابستان، در نتیجه گرم شدن هوا، زمینه پخته شدن و ببار نشستن محصولات زراعتی هزاره ها میسر می گردد.
همزمان با فرا رسیدن چله تابستان زنان روستایی در مناطق هزاره نشین مجالس و محافل خیرات و نذورات را دایر کرده و به استقبال تابستان میروند و جهت فراوانی نعمت و برکت در محصولات زراعتی شان دعا میکنند.
چله تابستان از اول سرطان آغاز و تا دهم سنبله ادامه مییابد. در این مدت در مناطق هزاره نشین هوا گرم، روز ها طولانی، میوهها و محصولات کشاورزی در شرف پخته شدن و ببار نشستن میباشند. از این جهت از قدیم الایام شروع چله مژده دهنده گرم شدن هوا، وفور نعمات و به نتیجه رسیدن زحمات کشاورزان و شروع برداشت محصولات به این مردم بوده و جایگاه و اهمیت آن در گذر زمان نزد این مردم تحکیم یافتهاند.
چله زمستان
چله زمستان از اول ماه جدی آغاز شده و تا دهم دلو ادامه مییابند که در میان هزارهها به چله بزرگ مشهور است. به ادامه چله بزرگ چله کوچک از یازدهم دلو شروع و تا آخر همین ماه یعنی به مدت 20 روز ادامه مییابند؛ به همین دلیل به آن چله کوچک میگویند. طبق افسانههای قدیم چله زمستان در قدیم ۸۰ روز بوده است. اما با تغییرات اقلیمی چله زمستان از ۸۰ روز به ۶۰ روز کاهش یافته است. آخرین روز چله زمستان را هزارهها بنام شصت و شکست یاد میکنند یعنی با سپری شدن و خاتمه یافتن هر دو چله، هوا اندک اندک گرم شده، برفها ذوب شده و کشاورزان هزاره کم کم آماده فعالیت و کار و پیکار میشوند.
شب چله که از آن بنام یلدا نیز یاد میگردد، طولانی ترین شب سال میباشد. از این شب در مناطق هزاره نشین با کم و کیفهای متفاوت گرامی داشت به عمل میآید. در این شب سال در برخی از مناطق و روستاهای هزاره نشین مردم با برگزاری محافل شب نشینی از این شب تجلیل میکنند. در شب چله در بیشتر مواقع هزارهها در روستاها غذاهای ویژه که اکثرن قدید(گوشت قاق و خشک شده) میپزند و مواد خوراکی همچون توت خشک، قروت و شیرینی باب تدارک دیده و محافل و مجالس شعر جنگی، شهنامه و حمله خوانی و روایت افسانه و قصه را برگزار مینمایند.
توغل و پیوند آن با چله زمستان
شب چله که فردایش اولین روز فصل زمستان است، مصادف با پنج توغل میباشد. در حسابات نجومی مردم هزاره توغل در واقع تحول طبیعت است که باعث تجمع ابرها، بارندگی و برفباری و سردی زیاد میگردد. مطابق حساب نجومی هزارهها هفت توغل در ماه قوس، پنج توغل در ماه جدی، سه توغل در ماه دلو و یک توغل در ماه حوت اتفاق میافتد. توغل بیشتر در اول ، وسط و آخر ماه اتفاق میافتد. طبق افسانههایی که در نزد هزاره ها وجود دارد توغل در نتیجه قهر شدن و گلاویز دو ستاره میچید و قمر بوجود میآید. توغل پنج تا هفت روز ادامه مییابند و اکثر اوقات شش روزه میباشد. این شش روز بنامهای توغل، بغل، جوره، قمر، میرنه و میگذره یاد شده و در این ایام احتمال برف باری، بارندگی، ظاهر شدن ابرها و سردی هوا خیلی زیاد میباشند و مردم هزاره در ایام توغل از سفر اجتناب میکنند و آنرا دارای شگون بد میدانند.