نوشته: ریک نوآک
منتشر شده در واشینگتن پست ۲۰۲۳/۶/۱۵
برگردان: مرتضا رجبی
بامیان، افغانستان – سه سرباز/عسکر طالب به فضای خالی بین صخره 38 متری که زمانی یکی از دو بودای بزرگ افغانستان ایستاده بود از بالا نگاه میکنند و سخت به حیرت فرو میروند که 22 سال پیش، چه کسی مقصر نابودی آن بود.
خیال محمد 44 ساله، درحالی که کلاه عمامه بر سر دارد، از روی نرده آهنی که بالای حفره خالی بزرگ است خودش را خم میکند و میگوید: “این هویت وطن ماست، نباید منفجر میشد.”
سربازانی که معمولاً مرخصی ندارند، آن روز را از تمرینات نظامی مرخصی گرفتند تا از ساحه دیدن کنند، همگی اتفاق نظر داشتند کسانی که آنها را نابود کردند “بیپروا” بودند و اینکه باید بازسازی شوند. محمد بلند گفت: (انشالله)
در سال 2001، ملامحمد عمر، بنیانگذار طالبان، مجسمههای بودا را خدایان دروغین اعلام کرد و برای نابودیشان فرمان صادر نمود. با بیتوجهی به اعتراضات و درخواستهای جامعه جهانی، جنگجویان طالب از مواد انفجاری و سلاحهای ضدهوایی استفاده نمودند تا مجسمههای بزرگ برجای مانده از قرن ششم را تکه تکه کنند.
نابودی این بنای تاریخی ارزشمند جامعه جهانی را انگشت به دهان نمود و شهرت طالبان را به عنوان یک گروه افراطی انعطافناپذیر به تثبیت رساند.
با قدرتگیری دوباره این گروه، بامیان از اهمیت سمبولیک و اقتصادی مهمی برای منطقه محروم و بیپول به شمار میآید. مقامات، باقیماندههای بودا {ساحه باستانی} را به عنوان یک منبع درآمد پرسود مینگرند و در تلاش جذب گردشگر برای ساحه هستند. به گفته آنان، تلاشهای شان نه تنها گوشزدی به باستانشناسان است، بلکه بازتابدهنده رژیمیست که در مقایسه با دوران حکومت اول شان از سال 1996 تا 2001، اکنون عملگرا هستند.
عتیقالله عزیزی معاون وزیر اطلاعات و فرهنگ طالبان گفت: “بامیان و به ویژه بوداها از اهمیت ویژهای برای دولت ما برخورداراند درست همانگونه که برای دنیا هستند.” او گفت که بیش از هزار نگهبان در سرتاسر افغانستان برای حفاظت از میراثهای فرهنگی تعیین شدهاند تا از بازدیدکنندگان و فروش تکت نظارت کنند. ماه گذشته، کارمندان موزیم ملی کابل، از دیدن مقامات ارشد طالبان در افتتاحیه بخشی که به آثار بودایی اختصاص یافته بود شگفتزده شدند.
اما برای دیگری اعضای گروه طالبان هنوز سخت است آثاری را که کفرآمیز میدانند، قبول کنند. عبدالله سرحدی والی بامیان گفت که او متعهد است که از میراثهای فرهنگی افغانستان حفاظت به عمل آورد؛ ولی گردشگران میبایست به مناطق دیگری هدایت داده شوند.
سرحدی که به گفته خودش توسط ایالات متحده در زندان گوانتانامو بوده است، در مصاحبهای گفت: “ما مسلمان هستیم، ما باید پیرو خواست خداوند باشیم.” او از فرمان نابودی بوداها همچون “امری عالی” دفاع کرد.
برای باستانشناسان، بامیان مکانی برای آزمایش است که آیا میراث فرهنگی غنی افغانستان که شامل کنیسههای یهودی و آثار هندو نیز میباشد، خواهند توانست بازگشت دوباره طالبان را دوام بیاورند؟ همچنین این واقعه پاسخی به این پرسش نیز ارائه خواهد کرد که این دولت چگونه رژیمی میخواند باشد و اینکه از سال 2001 تا به حال واقعاً به چه میزان تغییر کردهاند.
آیا امید به منطقهای نابود شده هست؟
بازدیدکنندگان که وارد مرکز کوچک استان بامیان میشوند، با مزارع کچالو در سایه کوههای هندوکُش پوشیده از برف، از مقبل تابلوای/بَنَری رد میشوند که “گروه تروریستی طالبان” را مسئول نابودی بوداها اعلام میکند. بیشتر از همه، کلمه “تروریست” خط خطی شده است.
مقامات یک دکه تکت فروشی در پایۀ مجسمه بزرگتر بنأ کردهاند که از افغانستانیها 58 سنت و خارجییان 3.45 دلار فیس میگیرند. نگهبانان مسلح کنار یک آیسکریم فروشی در همان نزدیکیها نشستهاند و مشتریان کمی آنجا حضور دارند.
هتل اصلی در این مکان با سیمهای خاردار محصور شدهاست. اما چلچراغهای طلایی بالای پرچمهای جاپان، استرالیا و طالبان سوسو میزنند. نقاشیهای کشیده شده در روی دیوارها، بوداها را قبل از تخریبشان نشان میدهد. به نقل از سیف الرحمن محمدی، رئیس اطلاعات و فرهنگ حکومت منطقهای طالبان، یک بازار جدید سوغاتی فروشی قرار است که در همیننزدیکیها ساخته شود.
در سن 26 سالگی، محمد برای به یاد آوردن خاطره نابود شدن یادبود تاریخی جوان است. او میگوید زمانش فرا رسیده که دنیا با این مسئله کنار بیاید.
او گفت: “ما درباره چیزی صحبت میکنیم که دههها قبل رخ دادهاست.” در دفتر او یک نقشه از میراثهای فرهنگی جهان از سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل وجود دارد. از سال 2003، یونسکو بوداهای تخریب شده را به عنوان یک قلعه نظامی مستحکم و دیگر کاوشهای بامیان را به عنوان مکانهای تاریخی در معرض خطر در نظر گرفته است.
محمد همچنین ادامه داد که در سال گذشته، 200،000 گردشگر به ثبت رسیده است که بیشتر آنان افغانستانی بودند از این استان دیدن کردند و هر کدام به طور متوسط 57 دلار خرج کردهاند. او اضافه نمود که با تلاش بیشتر برای ترویج و احیای منطقه، گردشگری میتواند به یک منبع درآمد قابل توجهی تبدیل شود.
در یکی از کمتر توسعه یافتهترین کشورهای جهان، بامیان همواره یکی از فقیرترین مناطق آن بوده است. مردم سعی میکنند زندگی خود را از طریق کار در معدن ذغال سنگ یا کشاورزی معیشتی سپری کنند. محمدی گفت: “این مکانهای باستان شناسی میتوانند زندگی مردم را به طور گسترده بهبود بخشند.”
اما مردم اینجا به این حرف و حدیثها شک دارند. اندک تعدادی جنایاتی را که گروههای حقوق بشری میگویند طالبان در سالهای 1996 تا 2001 علیه جمعیت اکثراً شیعه مذهب که از قومیت هزاره هستند را بخشیدهاند – مردمی در حال توسعه و پیشرفت که تحصیل کرده هستند اما جزء اقلیت مذهبی بوده و فقر دامنگیرشان که به صراحت علیه سیاستهای طالبان صحبت میکنند.
با وخیمتر شدن وضعیت اقتصادی، تحریمهای بینالمللی و کمتر شدن کمکهای بشردوستانه که همه اینها گردش پول را کاهش میدهد، این مردم دیگر کمتر دلیلی برای تجلیل دارند.
خواهرانی که یک دکان تاریک سوغاتی فروشی در بامیان را اداره میکنند، میگویند که زمانی خیابانها/سرکها پر از گردشگر بود که هر کدام لباسهای رنگارنگ افغانستانی، قالینچههای دست بافت با طرحهای بودا میخریدند، اما از زمان بازگشت طالبان، تجارت 50 درصد کاهش یافته است.
یکی از خواهران که نخواست نامش از ترس انتقام جویی فاش شود گفت: “اگر وضعیت همینگونه که هست ادامه پیدا کند، دکان دوام نخواهد آورد.” او همچنین گفت که روز قبل طالبان مرکز آموزشی خصوصیای را که او در آن درس میخواند را بازرسی کردند و با پیدا کردن دختران و پسران به صورت مختلط در کلاس/صنف درس، ادامه درس را برای آن روز متوقف کردند. او گفت، بسیار ترسیده بود که فردای آن روز دوباره به کلاس/صنف برگردد.
او گفت: “من ترسیدهام، اینجا آیندهای وجود ندارد.”
در این روزها، دو نوع بازدیدکننده بسیار متفاوت را به خود جذب میکنند. یکی از آن سربازان/عساکر طالب هستند که در همان نزدیکیها مستقرشدهاند که از دیدن زیبایی و کندهکاریهای درون صخرهها به حیرت میآیند و گروه دیگر، افغانستانیهای تحصیل کرده و شهرنشینی هستند از دست طالبان به خاطر نابودی زندگی و دستآوردهایشان که در طول این 20 سالی که طالبان در قدرت نبودند، خشمگیناند.
گروهی از گردشگران که در یکی از همین روزهای بهاری از ساحه بازدیدکردند، در نزدکی نگهبانان به شکایت پرداختند.
یک گردشگر 27 ساله از ایران گفت: “طالبان ذهنیتی از 500 سال پیش دارند، آنان از لحاظ ذهنی توانایی استفاده از این مکان را ندارند.”
سید، مردی 22 ساله از افغانستان گفت که تمام روز را رانندگی/درایوری کرده تا به این مکان برسد و مهیج است تا درباره تاریخ وطنش قبل از اینکه اسلام دین اکثریت شود بیشتر بداند. او ادامه داد که به طالبان نمیشود برای حفظ و نگهداری از این مکان اعتماد کرد.
او افزود:”طالبان بسیار خبره در نابود کردن هستند، نه در بازسازی آنها.”
میراث تمام دنیا
نگرانی برای بامیان مسئلهای برای عدهای از متخصصان و سازمانهاست و از زمان بازگشت طالبان در آگست 2021، کمتر کاری در زمینه باستانشناسی انجام شدهاست و باعث شد تا دولتهای خارجی کمکهای نقدیشان در این بخش را متوقف و باستانشناسانشان را خارج کنند.
محمدی گفت که دولت تعدادی دروازه و نگهبان برای ساحه اختصاص داده ولی برای انجام کارهای بزرگ توانایی مالی ندارد. او گفت، ما از بازگشت گروههایی که رفتهاند استقبال میکنیم تا پروژههایشان را ادامه دهند. او ادامه داد: “ما نه تنها به عنوان دولت، بلکه به عنوان انسان از آنان میخواهیم تا این کار را انجام دهند، این میراث تمام بشریت است.”
اما بسیاری از سازمانهای غیرانتفاعی و دونرها میگویند که بر خلاف اخلاق خواهد بود که به افغانستان بازگردند در حالی که طالبان در هر صورت سختگیری بر زنان را بیشتر میکنند.
جدای از آن، حتا قبل از بازگشت طالبان، خارجیان بر سر اینکه با بوداها چه کنند اتفاق نظر نداشتند. برخی میگفتند که باید بازسازی شوند و برخی دیگر میخواستند تا از بقایای آن حفاظت کنند.
امروزه، ساحه توسط یک مرکز فرهنگی خالی که موزه هم هست نظارت میشود که در زمان غیبت طالبان ساخته شدهاست. مقامات طالبان به یک تیم از واشینگتنپست اجازه دیدن از ساحه را دادند. درهای مهروموم شده به اتاقهایی میرسید که انباری برای آثار باستانی بود که از میان شکافها آن دیده میشد هنوز سالم هستند.
یونسکو که از ساخت این مرکز دفاع کردهاست میگوید که افتتاح آن “برای مدت نامعلومی به دلایل سیاسی به تعویق افتاد.” در حالی که آثار باستانی درون این مرکز سالم به نظر میرسند، بعد از غارت و حفاریهای غیر قانونی در سال 2021، این سازمان گفت که عمیقاً نگران حفاظت از سایت بامیان است.
اما به نشانهای این که باستانشناسان بینالمللی درنهایت میتوانند بازگردند، یونسکو در این اواخر پروژهای با 100 کارگر محلی به منظور تأمین راهها و توسعه کارهای حفاظتی بامیان را از سر گرفت.
فیلیپ مارکیز که ریاست یک هیئت باستانشناسی فرانسویی با تمرکز بر افغانستان را برعهده دارد، میگوید که بیشتر نگران ساحات با شهرت کم است. او میگوید که با بررسی تصاویر ماهوارهای از شمال افغانستان، تیم او در این اواخر نشانههایی از حفاریهای بزرگ را پیدا کردهاند. او نگران این است که افغانستانیهای در تنگنای اقتصادی در تلاش برای فروش آثارباستانی باشند.
عزیزی، معاون وزیر اطلاعات و فرهنگ، عمیقاً هر گونه دخالت طالبان در این پروسه را رد کرد. او گفت که مقامات این گروه متعهد به پیگرد تاراجگران هستند.
مارکیز گفت: “طالبان فهمیدند که نابودسازی ساحات باستانی و بنأهای تاریخی منجر به حمایت از آنها نخواهد شد؛ اما حقیقت این است که آنان هیچ ظرفیت و تخصصی ندارند و خودشان هم اولینی هستند که به این امر اعتراف میکنند.”
جذب گردشگران خارجی یک چالش خواهد بود. شرکت بریتانیایی مارک لیدرمن پیش از بازگشت طالبان در بامیان تورهای گردشگری را هدایت میکرد. اما حالا میگوید که نه خودشان و نه مشتریانشان علاقۀای به بازگشت به افغانستان ندارند.
لیدرمن افزود که افغانستان هنوز جاهای زیادی برای دیدن دارد. اما با بازگشت طالبان به قدرت، درحال حاضر شادی زیادی در این کشورباقی نماندهاست.
اما همه چنین نظری ندارند. در یکی از همین بعد از ظهرهای اخیر، گروهی از مقامات امارت- برخی از اعضای گروه طالبان و برخی از اعضای دولت پیشین تحت حمایت ایالات متحده که آنان را سرنگون کردند – از مسافرت به بند امیر لذت میبردند – یک پارک ملی در بامیان که دریاچههای شفاف آبیرنگ و قایقهای پدالی به شکل قو برای اجاره دارد.
محمد یونس مخلص، 30 ساله که یکی از جنگجویان طالبان است، در حال نوشیدن چای با همرزمانش در یک قایق پدالی است میگوید: “این حیران کننده است، اینجا بسیار امن است.”
پامئلا کانستبول از اسلامآباد پاکستان در تهیه این گزارش همکاری نمودند.
گزارشی از ریک نوآک
ریک نوآک یک گزارشگر اهل پاریس است که خبرهای فرانسه را برای واشینگتنپست پوشش میدهد. در گذشته، او خبرنگار امور خارجی برای رسانه دِیپُست در برلین بود. او همچنین برای این رسانه از واشینگتن، بریتانیا، استرالیا و زیلاند جدید نیز کار کردهاست.